FERRARA
Miasto Górnej Italii. Na północo-wschodzie regionu administracyjnego Emilia-Romania, około 45 km w tym samym układzie od jego stolicy Bolonii, niemal bezpośrednio na granicy Emilii-Romanii z Veneto od północy tudzież niedaleko na wschód od wciśniętego pomiędzy te regiony południowo-wschodniego szpicowatego krańca Lombardii (Provincia di Mantova). Siedziba władz administracyjnych Provincia di Ferrara. Rozpostarte na 404,38 km² dysponuje populacją wysokości 132 tysięcy (Area Metropolitana 202 tys). Geograficznie ulokowane jest na wschodzie nizinnej Równiny Padańskiej, plus minus 50 km od Adriatyku, w strefie Delty Padu (Delta del Po). Jego centro storico znajduje się ledwie 5–6 km na południe od prawego brzegu głównego ramienia rzeki, wytyczającej tutaj nadmienioną frontierę interregionalną, spojone z nim żeglownym kanałem, przy którym porto fluviale, podczas gdy południowa odnoga delty, Po di Volano lub po prostu Volano, płynąca w granicach miasta, delimituje na tej flance jego historyczne jądro z linią średniowiecznych murów obronnych. Na północy zaś dzisiejsze kwartały suburbialne sięgają po Pad (frazione Pontelagoscuro). Dawniej Pad płynął samym miastem. W wiekach średnich Po di Volano stanowił bowiem główne ramię rzeki, przynajmniej po połowę 12. stulecia, kiedy utorowała sobie ona na północy obecny trakt ku Adriatykowi. Na temat pochodzenia nazwy miasta, IMHO jednej z ładniejszych we Włoszech, lokalnie wymawianej jako Fràra, istnieją hipotezy różne, niekiedy chyba nawet dość fantastyczne, próbowano ją ad esempio wywodzić z tradycji biblijnej albo łączyć z wojną trojańską; atoli skojarzenia w tej kwestii najpierwsze i najnaturalniejsze to oczywiście łacińskie wyrazy na oznaczenie żelaza lub pszenicy (ta zdaje się być najbliższa prawdopodobieństwu). "Groß ist Florenz und herrlich, doch der Wert von allen seinen aufgehäuften Schätzen reicht an Ferraras Edelsteine nicht" (Goethe, Torquato Tasso). Nawet jeśli niemiecki poeta plasując Ferrarę wyżej od Florencji nieco tutaj może w swym zachwycie przesadził, bezsporne jest, iż owo padańsko-emiliańskie miasto, przez parę wieków stolica państwa obejmującego ziemie na południe od dolnego biegu Padu, formalnie wasalnego względem Stato Ecclesiastico a zawiadywanego przez la Casa d'Este, jawiło się ongi jako jedno z pryncypalnych rozsadników włoskiej i europejskiej kultury renesansowej tudzież buchające na cały kontynent ognisko intelektualne z uniwersytetem ufundowanym w 1391 roku. Ferrara przyciągała wtedy osobistości w swej epoce formatu niepospolitego. Jej książęcy dwór esteński patronował i mecenasował zarówno genialnym artystom-malarzom (Dosso Dossi, Tycjan, Giovanni Bellini, Benvenuto Tisi) jak też wybitnym literatom (Ludovico Ariosto, Torquato Tasso) czy światowej sławy uczonym (Mikołaj Kopernik, Paracelsus). Ferraryjska Città Vecchia, obramowana długimi na jakieś 9 km fortyfikacjami, rozpada się na średniowieczną zonę południową oraz na leżące od niej na północ miasto renesansowe. Pierwotne średniowieczne miasto zgrupowane jest wokół dwóch naczelnych zabytkowych budowli. Pierwsza z nich to zamek wodny, Castello Estense, echo (a także cień) dworu esteńskiego. Jest to potężny ceglany obiekt o czterech mocnych wieżach narożnych, dominująco wyrastający w samiutkim sercu starej Ferrary, architektonicznie zaś generujący przejście od militarnej struktury wieków średnich do eleganckiej dworskości renesansu. Ten drugi natomiast to pobliska Cattedrale di San Giorgio Martire ze wspaniałą trójdzielną fasadą z biało-różowego marmuru, o dolnej partii wzniesionej jeszcze w stylu lombardzko-romańskim a górnej zdradzającej już elementy gotyku. Z kolei miasto renesansowe wytyczone zostało między schyłkiem Quattrocento a zaraniem Cinquecento jako niemal dwukrotne rozszerzenie dotychczasowego organizmu (Addizione Erculea). Będąc wzorcowym exemplum renesansowego rozdysponowania urbanistycznego uważane jest ono za pierwsze w dziejach Europy miasto regularnie zaplanowane. Przy swych obramowanych renesansowymi pałacami (np. Palazzo dei Diamanti w centrum Addizione Erculea) ulicach długich a prostych, jasnych a cichych, odludnych i pustych, spokojnych i melancholijnych, ciągach ot w sam więc raz dopasowanych do miasta właśnie równinnego, usadowionego pośród bezkresnych nizinnych przestworzy, świetnie kontrastuje ono z kłębowiskiem i plątaniną ulic, uliczek i domów średniowiecznej Ferrary. Owe sui generis dwa miasta w mieście tworzą razem trudną do powtórzenia nadzwyczaj wręcz oryginalną całość. Fràra to miasto o duchu podniosłym i pogodnym, wdzięku lekkim i ulotnym, uroku delikatnym, subtelnym i nienarzucającym się, miasto, w którym tempo życia wyznaczają rowerzyści, najpiękniejsze miasto Emilii i kto wie być może jedno z najładniejszych na kuli ziemskiej, to cała w pewnym sensie odrębna architektoniczna cywilizacja, estetyczna awangarda odrodzenia i najczystszy wyraz włoskiego renesansu, kompilacja piękna i racjonalności. Miasto owo co naturalne per se trafiło na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (Città del Rinascimento e il suo Delta del Po).
Ferrara to jedno z nielicznych dużych miast Włoch praktycznie bez korzeni rzymskich. Powstało ono bowiem dopiero we wczesnym średniowieczu. Pierwszy meldunek o miejscowości, przypuszczalnie założonej przez mieszkańców laguny u ujścia Padu, pojawia się 753 lub 754 w dokumencie Aistulfa vel Astolfa, króla Longobardów 749–756. Okolice te składały się wówczas na bizantyjski Egzarchat Rawenny. Wnet Longobardów pokonali i zastąpili w 774 roku Frankowie. Ich król Karol Wielki podarował Papiestwu tak zwane Ducato di Ferrara. W 984 roku udostępnione przez Kościół w lenno stało się ono feudum Tedalda z Canossy, grafa Modeny i Kanossy, siostrzeńca cesarza Ottona I Wielkiego. Ze śmiercią Matyldy z Canossy (1115) miasto usamodzielniło się jako wolna komuna. Kontrolowane było naonczas przez zaciekle rywalizujące ze sobą możne patrycjuszowskie rody Adelardi i Giocoli (guelfi) oraz Salinguerra i Torelli (ghibellini). Po niedoszłym do realizacji planie pogodzenia Adelardi i Torelli drogą małżeńską finalnie odziedziczył je sąsiedni ród Estensi w osobie kondotiera Arco vel Azzolino d'Este (Azzo VI d'Este). Z dalszych walk wewnętrznych tegoż stulecia wyszedł w latach 40. zwycięsko Azzo Novello (Azzo VII d'Este). Początkiem XIII wieku Ferrara przyjęła de facto formę signorii miejskiej. Jako Signore di Ferrara e di Este kierował Azzo Novello miastem od 1215 do 1222 oraz od 1240 do 1264 roku. Ponieważ ród Este nosił tytuł markizów, dotyczący nieodległej weneckiej miejscowości tego samego imienia, tj. Este między Padwą a Rovigo, stworzone przez nich państwo niezbyt prawidłowo nazywane bywa także markizatem (Marchesato di Ferrara). Poza Ferrarą krok po kroku ekspandowało ono inter alia na Modenę i Reggio nell'Emilia. W dobie zmagań gwelfów i gibelinów Azzo VII d'Este, stronnik tych pierwszych, objął w 1256 roku przywództwo krucjaty przeciwko Ezzelino III da Romano, gibelińskiemu feudałowi z Treviso i sojusznikowi cesarza, oskarżonemu o herezję i eo ipso 1254 ekskomunikowanemu przez papieża Aleksandra IV. Kondotier ten, znany ze szczególnej nawet na miarę swej epoki brutalności i okrucieństwa, zdążył uprzednio subordynować sobie sporo obszarów północno-wschodnich Włoch (Trento, Belluno, Vicenza, Verona, Bassano, Padova, Brescia). W wydanej mu krwawej bitwie pod Cassano d'Adda, rozegranej 16 września 1259 roku a zakończonej wygraną ligi gwelfickiej, Azzo Novello pokonał i wziął do niewoli Ecelino da Romano (który dziesięć dni później zmarł nie pogodziwszy się z Kościołem). Lojalność względem nominalnego kościelnego suwerena zasadniczo utrzymywali następcy Azzo VII d'Este. Jego wnuk Obizzo II d'Este, senior Ferrary od 1264 roku, jako też rzeczonej Modeny od 1288 oraz Reggio nell'Emilia od 1289 roku, na którym kończy się w dziejach Ferrary era komunalna a oficjalnie zaczyna signoria i od którego miasto pełniło funkcję już stałej siedziby Domu Este, mianowany został przez Ojca Świętego kapitanem generalnym oraz obrońcą Państwa Kościelnego. Ze zdaje się specjalnie wielką estymą przyjmował w Ferrarze papieży Niccolò III d'Este (Marchese di Ferrara, Modena e Reggio 1393–1441). Rządzona przezeń Ferrara była 1438 miejscem obrad trwającego od 1431 do 1445 roku kościelnego soboru powszechnego (Concilio di Basilea, Ferrara e Firenze). Nieślubny syn Mikołaja, Borso d'Este, otrzymał w 1452 roku (btw w tym samym roku przyszedł w Ferrarze na świat działający potem we Florencji wielki reformator religijno-polityczny kaznodzieja Girolamo Savonarola) od cesarza Fryderyka III Habsburga w lenno Modenę i Reggio jako pierwszy ich diuk, ażeby po długich staraniach uzyskać w 1471 roku od papieża Pawła II także inwestyturę Ferrary (Duca di Ferrara, Modena e Reggio). Tym samym esteńskie dominium awansowało o jeden stopień w monarchiczno-arystokratycznej hierarchii i z markizatu stało się księstwem (Ducato di Ferrara, Modena e Reggio). W XIV–XV wieku poważne dlań zagrożenie generowała ekspansywna Wenecja (Guerra di Ferrara 1308–1309 & Guerra di Ferrara 1482–1484). Druga i bardziej znana z nadmienionych wojen, zwana też Guerra del Sale czyli Wojną Solną, podjęta została przez Najjaśniejszą Republikę w porozumieniu z papieżem Sykstusem IV celem dokonania rozbioru Ferrary. Estensi uzyskali wtedy wszak pomoc ze strony Neapolu, Florencji i Mantui, dlatego też po wycofaniu się papieża z wojny musiała Serenissima zadowolić się jeno salinami w Polesine z miastem Rovigo. Diukiem Ferrary był wonczas przyrodni brat Borso d'Este, a to Ercole I d'Este, władający nią od 1471 do 1505 roku. Trzeci z rzędu ferraryjski książę, Alfonso I d'Este, sprawujący władzę 1505–1534, zatem w okresie Guerra della Lega di Cambrai, jednego z głównych konfliktów w toku XVI-wiecznych wojen włoskich, poślubił 1502 jako swą drugą żonę Lukrecję Borgię, z hiszpańskiej proweniencji Casa de Borja, postać w historii równie słynną co kontrowersyjną, bezprawną córkę kardynała Rodriga Borgii (Roderic Llançol de Borja) czyli późniejszego Aleksandra VI, papieża 1492–1503, tudzież siostrę wpływowego Cezara Borgii (chcąc w ten sposób zachować swe ducato estense związane z Papiestwem). Alfons I pomyślnie kontynuował walki z Wenecją. Ekskomunikowany zaś 1509 przez kolejnego papieża (abstrahując od Piusa III będącego nim przez niespełna miesiąc 1503), tj. Juliusza II, zagorzałego wroga Borgiów, zasiadającego na Tronie Piotrowym 1503–1513, napadł Alfons I w 1512 roku wojska papieskie i zajął romaniolską Rawennę. O ówczesnej randze Księstwa Ferrary, Modeny i Reggio, w szesnastym stuleciu maksymalnie rozpostartego na 8,1 tys. km² przy około 300 tys. mieszkańców, dobrze mogą świadczyć dokonywane przez jego władców polityczne mariaże. Tak oto najstarszy syn Alfonsa i Lukrecji, czyli Herkules II d'Este, panujący 1534–1559 czwarty diuk Ferrary, poślubił w 1528 roku Renatę Walezjuszkę inaczej Renée de France, córkę króla francuskiego Ludwika XII, zaś jego znów syn, Alfons II d'Este, piąty książę Ferrary 1559–1597, słynny z bogactwa, uczynił w 1565 roku to samo względem Barbary Habsburżanki, siostry cesarza Maksymiliana II Habsburga. Alfonso II d'Este, notabene dwukrotny kandydat do elekcyjnej korony polskiej, okazał się już jednak być ostatnim diukiem Ferrary. Nie miał bowiem legalnych potomków męskich. Stąd też po jego zgonie 27 października 1597 roku została Ferrara ogłoszona przez papieża Klemensa VIII wygasłym wakatem lennym i 1598 przeszła pod bezpośredni zarząd Państwa Kościelnego (La devoluzione del ducato di Ferrara allo Stato della Chiesa). W jego ramach stanowiła stolicę subdywizji administracyjnej swego imienia (Legazione di Ferrara). Jednocześnie kuzyn Alfonsa, desygnowany przezeń Cesare d'Este, zdołał zachować Modenę i Reggio. Tam Estensi rządzili do 1796 i ponownie po 1814 jako linea Asburgo-Este do 1859 roku. Częścią Stato Pontificio była Ferrara z wyjątkiem okupacji napoleońskich już do końca przedzjednoczeniowych dziejów Włoch. To jest w tym przypadku po ów rok 1859 (decyzjami kongresu wiedeńskiego w Ferrarze oraz pobliskim Comacchio w Delcie Padu stacjonowały przedtem wojska austriackie). Połączyła się wtedy z unifikującym Italię piemonckim Regno di Sardegna (przekształconym 1861 w Regno d'Italia). PS. W Quartesana, frazione di Ferrara, urodził się Italo Balbo (1896–1940). Legenda włoskiego faszyzmu, jeden z quadrumviri Marszu na Rzym, nieliczny rozmawiający z Mussolinim bez ogródek i mówiący mu na ty. Pasjonat lotnictwa i świetny pilot. Dbały o unowocześnienie włoskiej Regia Aeronautica oraz wzrost jej prestiżu w świecie. Temu między innymi miała służyć organizacja z jego inicjatywy 1928 i 1929 popisowych powietrznych rajdów nad Mare Nostro, a zwłaszcza spektakularnych transatlantyckich przelotów 1931 do Brazylii i 1933 do Stanów Zjednoczonych, jako też pobicie przez Włochów w 1933 roku globalnego rekordu prędkości samolotu (644 km na godz.). Od stycznia 1934 roku gubernator Libii. Tam też podczas inspekcji włoskich sił wojskowych zestrzelony per errore nad Tobrukiem przez contraerea italiana 28 czerwca 1940 roku. Dla uhonorowania Balbo, otwarta 1937 la strada costiera libica, na 1822 km biegnąca od Tunezji przez Trypolis do Egiptu, przemianowana została z Litoranea Libica na Via Balbia.
Siamo italiani, figlio mio! Tak może kiedyś rzekł Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski i ojciec przyszłego króla Polski (na co ten, pomny wcześniejszych sympatii vel koniunkturalizmu politycznego rodziciela, mógł odpowiedzieć, to już nie Austriakami?). Bo istotnie, wspomniana na początku stara i pierwotnie ferraryjska familia Torelli, zgodnie z mianem mająca w herbie tura, w średniowieczu przez jakiś czas sprawująca rządy nad miastem, rozwidliła się potem na inne połacie Włoch, między innymi na Foligno w Umbrii (jedyna jej gałąź przetrwała do dziś w linii męskiej). Jak również na Francję i Polskę. Jej zaś polska odnoga ma wykazywać parantele z rodem Poniatowskich i tym samym z naszym królem Ciołkiem.
Jarosław Swajdo
Leggi anche su krajoznawcy.info.pl