ESTONIA
Geograficznie Estonia (Eesti) usytuowana jest w północno-wschodniej części Europy, u wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego (Läänemeri). Politycznie wraz z Łotwą i Litwą stanowi grupę trzech państw bałtyckich (Baltische Staaten; Balti riigid). W okresie międzywojennym do grupy tej zaliczano także Finlandię. Estonia jest w owym gronie państwem najdalej wysuniętym na północ. Powierzchnia kraju wynosi 45 227,63 km² (wedle innych obliczeń 43 432,31 km²). Tym samym jako najmniejsze państwo bałtyckie Estonia wyraźnie ustępuje Łotwie (64,5 tys. km²) i Litwie (65,3 tys. km²). Obszarem kwalifikuje się także do mniejszych państw w skali całego kontynentu, porównywalna tu z Danią (43,0 tys. km²), Holandią (41,5 tys. km²) i Szwajcarią (41,2 tys. km²). Obrazowo mówiąc Estonia zajmuje powierzchnię nieco skromniejszą od zsumowanych dwóch aktualnego kształtu sąsiednich województw Polski Centralnej, tj. mazowieckiego (35,5 tys. km²) i świętokrzyskiego (11,7 tys. km²). Rozpiętość z północy na południe wynosi 245 km, a z zachodu na wschód 380 km (bez wysp na Bałtyku 265 km). Lądem Estonia graniczy z dwoma państwami, którymi są Łotwa od południa (339 km) i Federacja Rosyjska od wschodu (294 km). Całkowita długość państwowej granicy (riigipiir) lądowej to 633 km. Granica estońsko-rosyjska ma w większości charakter naturalny, biegnąc przeważnie rzeką Narwą oraz gigantycznym zespołem jeziornym Peipsi-Pihkva järv (Чудско-Псковское озеро). Odległość od leżącego tuż na wschodniej granicy miasta Narwa do Petersburga wynosi zaledwie 152 km. W okresie międzywojennym należały do Estonii także dwa przygraniczne tereny, po 1945 wchodzące w skład Rosji. Stanowią je na północy Zanarwie oraz na południu większy obszar wokół miasta Pieczory (Petseri) zamieszkany częściowo przez ugrofiński lud Setu. Są to ziemie wykraczające poza carskie gubernie estlandzką i inflancką (liwlandzką, liwońską), a wcześniej poza historyczne Stare Inflanty (zwrotu tych terenów od Rosji żądała Estonia jeszcze przez kilka lat po restytucji niepodległości 1991). Na południu fragmenty granicy tworzone są przez rzeki Piusa (Пиуза, Пимжа) koło Pieczor (17 km) oraz Pedetsi (Pededze; Педедзе) na południowy wschód od miejscowości Misso. Z kolei wytyczona po 1918 granica z Łotwą rozdzieliła wedle zasady etnicznej dawną gubernię inflancką na część estońską i łotewską. Geograficznie sztuczna bierze ona początek w trójstyku między miejscowościami Misso, Pededze i Laura (Лавры). Stamtąd wiedzie na zachód aż po okolice łotewskiej miejscowości Gaujiena, gdzie odbija na północny zachód, przecinając na część estońską i łotewską miasto Wałk (Valga, Valka). Utrzymując ten kierunek zatacza pętlę przed miastem Mõisaküla, skąd schodzi lekko na południowy zachód ku wybrzeżom Zatoki Ryskiej (Liivi laht, również Riia laht), które osiąga między wsią Ikla w Estonii a miastem Ainaži na Łotwie. Morze Bałtyckie wyznacza z kolei granicę północną i zachodnią. Zatoka Fińska (Soome laht), stanowiąca sięgające po Petersburg wąskie wschodnie ramię Bałtyku, oddziela Estonię od leżącej na północy Finlandii (morska odległość między Tallinnem a Helsinkami ok. 80 km). Po zachodniej stronie otwartego Bałtyku leży Szwecja (dystans między krańcami estońskiej wyspy Hiuma a Sztokholmem ok. 200 km). Obmywające Estonię z dwóch stron Morze Bałtyckie, śródziemne morze północnej Europy, nosi w językach germańskich jako podstawową nazwę Morza Wschodniego (niem. Ostsee, szw. Östersjön, duń. Østersøen). Na tej samej zasadzie akwen nazwali Bałtofinowie, ale podczas gdy dla Fińczyka jest to wciąż Morze Wschodnie (Itämeri) to dla Estończyka już Morze Zachodnie (Läänemeri). Bałtyka (Baltikum) stanowi część Wschodniomorza (Ostseeraum). Wśród krajów bałtyckich Estonia jest krajem najbardziej związanym z morzem. Kulturowo Estonia przynależy do Europy Północnej (Põhja-Euroopa). Decydują o tym powiązania ze Skandynawią, tak historyczne jak współczesne, realizowane bezpośrednio lub poprzez fiński most, czyli pośrednictwo etnicznie bratniego sąsiada z północnej strony Soome laht. Czynnikiem zasadniczo zbliżonym, równie istotnym, a w ujęciu stricte historycznym znacznie nawet ważniejszym, są silnie konotacje z Niemieckim (Północnoniemieckim) Obszarem Kulturowym. Przez setki lat, od wieków średnich aż po pierwsze dekady wieku XX, ziemie estońskie stanowiły najdalej na północny wschód wyeksponowaną rubież kultury niemieckiej i szerzej zachodnioeuropejskiej, po reformacji w jej protestanckiej i luterańskiej odmianie, co do dziś widoczne jest między innymi w architekturze estońskich miast, zwłaszcza stołecznego Tallinna. Jednocześnie wpływy niemieckie są tym, co odróżnia Estonię od Finlandii (gdzie ich praktycznie nie było). W obrębie Europy Północnej zalicza się Estonia do grupy Krajów Bałtyckich (Baltische Länder; Baltimaad). Względy historyczne pozwalają zawęzić ów obszar do Bałtyki Właściwej, czyli Estonii i Łotwy, a nawet jeszcze tylko do Estlandii (Eestimaa), Liwlandii (Liivimaa) i Kurlandii (Kuramaa). Te trzy historyczne krainy tworzą bardzo wyraźnie zarysowaną wspólnotę kulturową, spojoną luteranizmem i bałtoniemiecką przeszłością. Granicę między onymi prowincjami a Litwą można też uznać za rozdzielającą (protestancką) Europę Północną od (katolickiej) Europy Środkowej. Estonia, bez wątpienia najsilniej zindywidualizowany kraj całego Baltikum, ongiś wystawowa republika związkowa, Radziecki Zachód, dziś ponownie ścisłymi i rozmaitymi więzami, również, co szczególnie cenne, takimi zwykłymi, codziennymi, międzyludzkimi, zespolona z naprzeciwległą Finlandią, uchodzi w oczach wielu obserwatorów za co najmniej przedsionek Skandynawii. Jako Skandynawów postrzegają siebie także sami Estończycy. Z drugiej strony przynależność do ZSRR (1940) 1945–1991 sytuuje Estonię, zwłaszcza politycznie, także w Europie Środkowo-Wschodniej (Europie Wschodniej). Historycznie Estonia składa się z dwóch wspomnianych uprzednio krain (Eestimaa i Liivimaa). Zajmującą północną połowę kraju Estlandię (Эстляндия) stanowią ziemie Harjumaa, Järvamaa, Läänemaa i Virumaa w swych historycznych granicach. Z kolei rozpostarta na południu estońska część dawnej Liwlandii (Лифляндия, Ливония) obejmuje historyczne ziemie Pärnumaa, Saaremaa, Tartumaa, Valgamaa, Viljandimaa i Võrumaa. Nazwa kraju (Eesti) wywodzona jest od słowa Aesti (Aestii). Użyte ono zostało w początkach naszej ery przez rzymskiego historyka Tacyta na określenie plemion zamieszkujących wybrzeże Bałtyku. W staroskandynawskich sagach występuje jako Eistland. Dokładnie taką postać nosi we współczesnym języku islandzkim, zaś w formie zbliżonej występuje w pozostałych językach germańskich (Estland). Fińska nazwa Viro pochodzi od leżącej na wschodzie krainy Wironia (Virumaa). Podobną etymologię ma łotewska nazwa Igaunija. Nawiązuje ona do średniowiecznej przygranicznej prowincji na południu kraju (Ugandi). Z kolei wschodniosłowiańskie określenie plemion bałtyckofińskich (Czudź) utrzymało się w rosyjskiej nazwie granicznego jeziora Pejpus (Чудское озеро). Autochtoniczny naród Estonii to oczywiście tytularni Estończycy (Esten; Eestlased; Эстонцы). Mimo iż Estonia zalicza się do państw i krajów bałtyckich Estończycy nie są Bałtami, jak Łotysze i Litwini, ani nawet w ogóle Indoeuropejczykami (Indogermanami). Są natomiast narodem ugrofińskim, bardzo blisko spokrewnionym z Finami. Światową liczebność Estończyków szacuje się na ok. 1,0–1,1 mln. Na Estonię przypada ponad 900 tys. Najbardziej zwarcie estoński charakter etniczny ma zachodnia część kraju oraz wyspy (stosunkowo niewiele jest tu napływowej ludności rosyjskojęzycznej). Na obczyźnie żyje wedle różnych obliczeń od 100 tys. do 160 tys. osób pochodzenia estońskiego (Väliseestlased). Największe ich skupiska to Federacja Rosyjska, Stany Zjednoczone, Szwecja, Kanada, Finlandia, Australia i Niemcy. W okresie przynależność kraju do ZSRR ważnym ośrodkiem emigracji estońskiej było miasto Toronto. Pełna oficjalna nazwa państwa brzmi Republika Estońska (Eesti Vabariik).

Symbole narodowe. Flaga Estonii (eesti lipp) zawiera trzy horyzontalne pasy równej szerokości w kolorach z góry na dół niebieskim, czarnym i białym. Ten zestaw barw ma różne interpretacje. Wedle jednej z nich, nawiązującej do estońskiego krajobrazu, błękit (sinine) symbolizuje odbijane w niebie wody morza oraz licznych w kraju jezior, czerń (must) to barwa ziemi, do której Estończycy są silnie przywiązani, zaś biel (valge) budzi skojarzenia z letnimi białymi nocami lub z zimowym śniegiem. Pierwotnie była to flaga estońskiego stowarzyszenia studenckiego (Eesti Üliõpilaste Selts; Verein Studierender Esten) powstałego na uniwersytecie dorpackim w dobie estońskiego przebudzenia narodowego. Poświęcona w Otepää (4 VI 1884) stosowana była jako symbol narodowych aspiracji Estończyków. Jako flaga narodowa została oficjalnie zatwierdzona 1918. Podczas przynależności kraju do ZSRR estońska flaga miała postać graficzną zbliżoną do flag pozostałych republik członkowskich, dla podkreślenia związku z Bałtykiem zawierając od początku lat 50. stylizowany biało-niebieski zarys morskich fal (podobnie flaga Łotwy). Jakiś czas po przywróceniu niepodległości pojawiły się projekty zmiany układu estońskiej flagi narodowej upodobniające ją do flag państw skandynawskich (przy zachowaniu kolorystyki). Zakładały one postać krzyża skandynawskiego koloru białego z czarnym obramowaniem na niebieskim polu. Zasadniczym elementem państwowego herbu Estonii (eesti vapp), tak w wersji małej (väike riigivapp) jak i dużej (suur riigivapp), jest złota tarcza heraldyczna, pośrodku której znajdują się trzy stylizowane kroczące w słup niebieskie lwy z czerwonymi jęzorami. Pochodzą one ze znaku duńskiego króla Waldemara II Zwycięskiego, który 1219 opanował północną Estonię. Późniejszymi czasy trzy lwy były także głównym motywem herbu szwedzkiego Księstwa Estonii, niemieckiego Rycerstwa Estlandzkiego oraz rosyjskiej Guberni Estlandzkiej. 1925 herb ten oficjalnie przyjęto jako państwowy. W zbliżonej formie stanowi on również duży herb stolicy kraju oraz godło Danii. W wersji dużej herb oplatają po bokach i od dołu dwa wieńce liści dębowych koloru złotego. Wedle współczesnej interpretacji lwy można odczytywać jako symbol odwagi; i tak pierwszy z nich ma być jej oznaką w dobie średniowiecznych walk o utrzymanie niezależności, drugi podczas powstania nocy św. Jerzego 1343, a trzeci w okresie walk o niepodległość 1918–1920. Dębowa girlanda zaś to znak przywiązania Estończyków do wolnościowych tradycji oraz wytrwałości w dążeniu do ich realizacji. Jako hymn narodowy funkcjonuje pieśń pt. Mu isamaa, mu õnn ja rõõm (Mein Vaterland, mein Glück und meine Freude; Moja rodzinna ziemia, moje szczęście i radość). Autorem jej słów jest czołowy działacz na niwie estońskiego odrodzenia narodowego Johann Voldemar Jannsen (1819–1890). Muzykę zapożyczono z hymnu fińskiego, którego twórca to działający w Finlandii niemiecki kompozytor Fredrik Pacius (1809–1891). Prawykonanie dzieła odbyło się na pierwszym ogólnokrajowym festiwalu śpiewaczym (Tartu 1869).

Podział administracyjny. Jednostkę najwyższego rzędu (1. järgu haldusüksus) stanowi maakond (plur. maakonnad). Maakondów jest 15. Są nimi Harju maakond (Harjumaa), Hiiu maakond (Hiiumaa), Ida-Viru maakond (Ida-Virumaa), Jõgeva maakond (Jõgevamaa), Järva maakond (Järvamaa), Lääne maakond (Läänemaa), Lääne-Viru maakond (Lääne-Virumaa), Põlva maakond (Põlvamaa), Pärnu maakond (Pärnumaa), Rapla maakond (Raplamaa), Saare maakond (Saaremaa), Tartu maakond (Tartumaa), Valga maakond (Valgamaa), Viljandi maakond (Viljandimaa), Võru maakond (Võrumaa). Przy powierzchni od 1023 km² (Hiiumaa) po 4807 km² (Pärnumaa) maakondy zbliżone są obszarowo do naszych powiatów. Większość maakondów formowała się historycznie na przestrzeni wieków, zwykle stanowią one tedy kontynuację jednostek z wcześniejszych epok, w tym powiatów dwóch guberni carskich (Kreis, kreis; уезд). Obecny ich kształt terytorialny zasadniczo pokrywa się z piętnastoma rejonami z ostatnich dekad ESRR. Trwały skutek częstych wtenczas zmian podziału administracyjnego to pojawienie się na mapie kraju nowych (niehistorycznych) maakondów (Hiiumaa, Jõgevamaa, Põlvamaa, Raplamaa) oraz podział historycznej Wironii na Wironię Zachodnią (Lääne-Virumaa) i Wironię Wschodnią (Ida-Virumaa). Sam termin maakond pamięta okres sprzed podboju ziem estońskich w XIII w. Tej zamierzchłej przeszłości sięgają też nazwy części regionów (Harjumaa, Järvamaa, Läänemaa, Saaremaa, Virumaa). Inne znów noszą imiona swych stolic (np. Tartumaa, Pärnumaa, Võrumaa). Miasta będące siedzibami władz administracyjnych tych jednostek określane są mianem maakonnalinn. Maakondy składają się z jednostek niższego rzędu (2. järgu haldusüksus) inaczej jednostek samorządowych (sing. omavalitsusüksus, plur. omavalitsusüksused). Są to zarazem najmniejsze jednostki podziału administracyjnego kraju. Istnieją one w dwóch typach, jako miasta (sing. linn, plur. linnad) i jako odpowiedniki naszych gmin ziemskich (sing. vald, plur. vallad). Niektóre mniejsze miasta, w tym kilka stolic maakondów, nie tworzą samodzielnej jednostki administracyjnej, lecz stanowią część sąsiedniej gminy ziemskiej (vallasisene linn; город без муниципального статуса). Z drugiej strony status samodzielnej gminy ma parę miejscowości nieposiadających pełni praw miejskich (alevvald). W stosowanej przez UE klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych podział kraju następuje dopiero na poziomie NUTS 3. Stanowi go 5 obszarów. I tak region Põhja-Eesti (Północna Estonia) tworzony jest przez Harju maakond; region Lääne-Eesti (Zachodnia Estonia) przez Hiiu maakond, Lääne maakond, Pärnu maakond i Saare maakond; region Kesk-Eesti (Środkowa Estonia) przez Järva maakond, Lääne-Viru maakond i Rapla maakond; region Kirde-Eesti (Północno-Wschodnia Estonia) przez Ida-Viru maakond; region Lõuna-Eesti (Południowa Estonia) przez Jõgeva maakond, Põlva maakond, Tartu maakond, Valga maakond, Viljandi maakond i Võru maakond. Jako NUTS 2 i NUTS 1 klasyfikowany jest cały kraj.

Demografia. Liczba ludności kraju wynosi 1313 tys. (2015). Cała Estonia jest więc o 400 tys. mniejsza od samego tylko miasta Warszawy oraz blisko czterokrotnie mniejsza od nieodległego miasta Petersburga. Powyższa wartość daje średnią gęstość zaludnienia jedną z niższych w Europie, kształtując się na poziomie 29,0 osób na km² (Polska 123). Najgęściej zaludniony jest Harju maakond (132,8 osób na km²), a w jego ramach tallińska aglomeracja miejska, przeciwny zaś biegun zajmuje wyspiarski Hiiu maakond (8,4 osób na km²). Posiadając w swych granicach stolicę kraju Harjumaa jest oczywiście także maakondem najliczniej zaludnionym (575 tys.). Region ten znacząco dystansuje następne w rankingu niemal identyczne wielkością Tartu maakond (151 tys.) i Ida-Viru maakond (147 tys.). Wszystkie pozostałe maakondy mają po kilkadziesiąt tysięcy (od 24 tys. Läänemaa i 27 tys. Põlvamaa po 82 tys. Pärnumaa). Najmniejszym zaś jest Hiiu maakond (8,5 tys.). Jednostki osadnicze to chutor (talu), wieś (küla), alevik, alev, miasto (linn). Osadnictwo wiejskie jest silnie rozproszone, z pewną liczbą osad samotniczych. Większe wsie występują zazwyczaj na północy kraju, podczas gdy w części południowej rozproszenie osadnictwa jest zbliżone do sąsiednich rejonów Łotwy. Alevik i alev są ogniwami pośrednimi między wsią a miastem. Alevik można rozumieć bardziej jako coś na kształt większej wsi (Großdorf). Liczba tej rangi osad wynosi ponad 150. Z kolei współczesna kategoria alev (посёлок городского типа) to odpowiednik polskich osiedli typu miejskiego z okresu PRL (1954–1972). Pod koniec ESRR (1985) istniało w kraju takich osad 24. W latach 90. część z nich uległa przekształceniu w miasta, m.in. stolice regionów Põlvamaa i Raplamaa. Obecnie jest ich 12. W miejscowościach dysponujących pełnią praw miejskich (czyli linn) żyje ponad 70% ludności. Wszystkich miast jest 47. Miasta najwcześniej wzmiankowane przez źródła historyczne to Tartu (1030), Tallinn (1154), Narva (1172), Pärnu (1265), Haapsalu (1279), Viljandi (1283) i Paide (1291). Zdecydowana większość pozostałych uzyskała prawa miejskie dopiero po 1918. Przeważają ośrodki małe, tj. liczące poniżej 20 tys. mieszkańców, wśród których część oscyluje wokół zaledwie tysiąca mieszkańców (np. Abja-Paluoja, Kallaste, Mõisaküla, Püssi, Suure-Jaani). Nie licząc wchodzącego ściśle w skład tallińskiego zespołu miejskiego miasta Maardu największymi ośrodkami w tej grupie są miasta Viljandi i Rakvere. Tylko trzy miejscowości wypełniają geograficzną definicję miast średniej wielkości, tzn. zamieszkanych przez kilkadziesiąt tysięcy ludzi (Narva, Pärnu, Kohtla-Järve). Pomiędzy kategorią miast średnich a miast dużych balansuje Tartu, drugie co do wielkości miasto Estonii, pod koniec epoki radzieckiej liczące jednak ponad 100 tys. Dziś jedyną miejscowością przekraczającą ową wartość, czyli jedynym w kraju miastem dużym, jest Tallinn. Suurlinn vel Großstadt Tallinn jest rzecz oczywista stolicą kraju (pealinn). To definitywnie najludniejsze miasto Estonii zamieszkane jest obecnie przez ponad 400 tys. osób, zatem przez czterokrotnie więcej niż drugie w kolejności (nb. na Łotwie proporcja ta wynosi aż siedem do jednego). Stanowi to około trzeciej części populacji całego kraju, a zarazem istotny odsetek całej ludności miejskiej Estonii. Podobnie jak na Łotwie silna tendencja do koncentracji ludności w stolicy kraju występowała w okresie przynależności do ZSRR (przed wojną stolica zamieszkana była przez 14% ludności kraju). Tak jak w językach narodów zachodnioeuropejskich estońskie słowo na oznaczenie stolicy kraju pochodzi od wyrazu głowa (pea). Zasadnicza siatka miast ukształtowała się już w średniowieczu. Estońskie miasta formowały się zwykle jako ośrodki handlowe lub portowe. Niekiedy ważną rolę odgrywały funkcje obronne. Miało tak miejsce w przypadku Narwy, będącej poza centrum wymiany towarowej również twierdzą na granicy z ziemiami ruskimi, a także w przypadku Paldiski, miasta powstałego przy porcie wojennym założonym przez Rosjan początkiem XVIII w. Z kolei dla miasta Tartu ważnym czynnikiem miastotwórczym było istnienie uniwersytetu, przez długi okres jedynego na terenie Starych Inflant. Na mapie Estonii wyróżnia się ponadto grupa silnie zindustrializowanych miast w północno-wschodniej części kraju usytuowanych wzdłuż ciągów komunikacyjnych ku granicy rosyjskiej (Kiviõli, Püssi, Kohtla-Järve, Jõhvi, Sillamäe). Prosperując już przed wojną na eksploatacji łupków bitumicznych miasta te szczególnie dynamiczny rozwój przeżyły w okresie radzieckim. Wraz z sąsiednią Narwą stanowią one obok zespołu miejskiego stolicy najsilniej zurbanizowany obszar w kraju.

Narodowości. Z państwa w okresie międzywojennym względnie jednolitego narodowo (Estończycy 88,2%) stała się Estonia za sprawą trwającej 50 lat przynależności do ZSRR krajem z dużą grupą napływowej ludności rosyjskojęzycznej (Русскоязычные). Przy końcu tej epoki (1989) stosunek Estończyków do liczonych razem Rosjan, Ukraińców i Białorusinów kształtował się 61,5% do 35,1%. Od restytucji niepodległości ulega on sukcesywnej zmianie na korzyść ludności tytularnej. I tak 2011 Estończycy stanowili już 69,72%. Rosjan było 25,2%, Ukraińców 1,74%, Białorusinów 0,97%. Estończycy i Wschodni Słowianie tworzą więc obecnie dwie podstawowe grupy narodowościowe kraju. Gwoli pełni statystycznej można wspomnieć o śladowej liczbie Finów (0,59%), Tatarów (0,15%), Żydów (0,15%), Łotyszy (0,14%), Litwinów (0,13%) i Polaków (0,13%). Rosyjskojęzyczni są ludnością wybitnie miejską. Ich odsetek z reguły wzrasta wraz z wielkością miejscowości. W liczbie ok. 340 tys. (2010) koncentrują się głównie w rejonie stolicy kraju oraz w wielkoprzemysłowym pasie wschodniowirońskim (Narva, Kohtla-Järve, Sillamäe, Jõhvi). Na tym ostatnim obszarze centrum tej mniejszości stanowi miasto Narwa, w którym mówiących po rosyjsku jest ok. 95%. Podobnie jak w dwóch pozostałych państwach bałtyckich dużo żyje ich także w miastach mniejszych, ale pełniących, zwłaszcza w okresie radzieckim, rozmaite ważne funkcje w gospodarce narodowej (np. Tapa). Również jako całość maakondy posiadające w swych granicach stolicę kraju oraz wielkie skupienie przemysłu ciężkiego są najsilniej zamieszkane przez rusofonów (Ida-Virumaa 72,8%, Harjumaa 31,3%). Najmniej Rosyjskojęzycznych żyje w Saare maakond (1,0%) i Hiiu maakond (0,7%). Z kolei tereny wiejskie są w przeważającej mierze estońskie. Wyjątek stanowią tu brzegi jeziora Pejpus, zasiedlone kilka stuleci temu przez rosyjskich staroobrzędowców, szukających na tych terenach schronienia przed prześladowaniami w Rosji i do dziś zachowujących swą odrębność. Element wschodniosłowiański obecny jest zresztą na ziemiach estońskich praktycznie od początku dziejów pisanych. W okresie rządów carskich Rosjanie stanowili 5,0% ludności guberni estlandzkiej i 5,2% guberni liwlandzkiej (1897). W międzywojennej Estonii byli najliczniejszą mniejszością narodową (8,2%). Na jej podówczas względnie wysoki odsetek składała się jednak w niemałej mierze rosyjska ludność Zanarwia oraz Kraju Pieczorskiego. Odrodzona Republika Estońska wprowadziła restrykcyjne zasady przyznawania swego obywatelstwa. Za obywateli automatycznie uznano jedynie osoby będące nimi przed aneksją kraju przez Związek Radziecki oraz ich potomków. Reszcie, czyli w praktyce ludności rosyjskojęzycznej przybyłej do Estonii po 1940, postawiono do spełnienia specjalne warunki, z których najważniejszy to znajomość języka estońskiego. Tym oto sposobem w pierwszych latach niepodległości liczba obywateli ograniczona była de facto do etnicznych Estończyków. Wedle ostatnich danych (2015) obywatelstwa wciąż nie posiadało ok. 80 tys. osób. Przez część Estończyków napływowa ludność rosyjskojęzyczna uważana bywa za obcokrajowców. Już w ostatnich dekadach Związku Radzieckiego doświadczała ona ze strony Estończyków różnych form ksenofobii czy nawet rasizmu. Tym godnym najwyższego potępienia postawom sprzyjała w pewnym sensie struktura społeczno-zawodowa. Rosyjskojęzyczni (poza wojskowymi) stanowili bowiem głównie pracującą w wielkim przemyśle siłę roboczą, podczas gdy Estończycy znacznie częściej znajdywali zatrudnienie w miejscach związanych z kulturą czy sferą zarządzania. Formalnie lepiej wykształceni byli na ogół grupą o wyższym statusie socjalnym, tworząc kategorie wedle obecnej terminologii definiowane jako szerokie klasy średnie. Z całą pewnością sprawa obecności rusofonów w Estonii (oraz na Łotwie) nie jest tak prosta i jednoznaczna jak chce ją widzieć część miejscowych środowisk politycznych. Przeciwnie, stanowi kwestię złożoną i delikatną, a być może nawet bezprecedensową w skali świata. Mimo pewnych postępów po wejściu państw bałtyckich do Unii Europejskiej jest ona wciąż daleka od rozwiązania takiego, które z jednej strony nie narażałoby na szwank zbiorowej estońskiej dumy narodowej, z drugiej zaś nie krzywdziło jednostek ludzkich, które mówią, myślą i czują po rosyjsku. Nadzwyczaj ważną grupą narodową obecną w przeszłości na ziemiach estońskich byli Bałtyccy Niemcy vel Bałtowie Niemieccy (Deutsch-Balten, Deutschbalten; Baltisakslased, Vācbaltieši). Zwykle wywodzili się oni z osadników rycerskich, którzy w ramach średniowiecznej Deutsche Ostsiedlung napływali na tereny estońsko-łotewskie po podboju tychże przez Zakon Kawalerów Mieczowych w XIII w. Ich odsetek generalnie nigdy nie przekraczał dziesiątej części populacji. Od samego początku stanowili jednak element dominujący politycznie, a tym samym ekonomicznie, przede wszystkim jako wielcy posiadacze ziemscy tworząc w społeczeństwie feudalnym najwyższą warstwę socjalną. Zasilali także górne sfery duchowieństwa oraz składali się na zamożny trzon mieszczaństwa we wznoszonych przez siebie miastach. Swą uprzywilejowaną pozycję zachowali praktycznie nieprzerwanie po początek XX w. Pod rządami carskiej Rosji reprezentantem interesów niemieckiego ziemiaństwa były cztery tzw. Rycerstwa (Estländische Ritterschaft, Oeselsche Ritterschaft, Livländische Ritterschaft, Kurländische Ritterschaft). W dobie kształtowania się nowoczesnej świadomości narodowej używano na określenie miejscowych Niemców słowa Balten (nie włączając w ten zakres rzecz jasna ludności estońskiej i łotewskiej). Etniczne doprecyzowanie (Deutsch-Balten) nastąpiło nieco później. W niemieckim języku urzędowym stosowano także określenie Deutschrussen. Z kolei w języku rosyjskim funkcjonowało m.in. Остзейские немцы (od niem. Ostsee). Estlandię, Liwlandię i Kurlandię określano czasami wprost mianem niemieckich guberni. Przy końcu XIX w. żyło Bałtyckich Niemców 46 tys. w Estonii (5,3%) i 120 tys. na Łotwie (6,2%). Przeprowadzona tuż po uzyskaniu niepodległości radykalna reforma rolna, znosząca wielką własność ziemską, spowodowała częściową ich emigrację z obu państw bałtyckich. Przed II wojną światową stanowili jeszcze 1,5% ludności Estonii oraz 3,3% Łotwy. Koniec bałtyckiej niemczyźnie położyły polityczne ustalenia 1939 pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Jako część ogólnoeuropejskiej akcji Heim ins Reich rozpoczęła się na apel władz z Berlina jesienią tego roku uzgodniona z rządami Estonii i Łotwy ewakuacja ludności niemieckiej z Bałtyki. Uważana przez ideologię narodowosocjalistyczną za tzw. rasowo wartościową (rassisch wertvoll) określana ona teraz była mianem Baltendeutsche (per analogiam do Sudetendeutsche). Nie obyło się bez pewnej presji psychologicznej: "Wer sich in diesen Tagen von seiner Volksgruppe löst, um im Lande zu bleiben, scheidet sich für alle Zeiten vom deutschen Volke. Er muß das wissen, denn sein Entschluß gilt für Kinder und Kindeskinder. Und er ist nicht rückgängig zu machen" (Rigasche Rundschau 30 X 1939). Większość przesiedlona została już do końca roku. Gros Bałtoniemców skierowano na zaanektowane obszary Polski Zachodniej, do okręgów Wartheland (Kraj Warty) i Danzig-Westpreußen (Gdańsk-Prusy Zachodnie). Późniejsi przesiedleńcy (1940–1941) trafiali w granice Starej Rzeszy. Resztka uciekła pod koniec wojny przed zbliżającym się frontem lub została deportowana po 1945. Tak oto w dziejach ziem bałtyckich dobiegła ostatecznego kresu epoka swe korzenie mająca w odległym średniowieczu. Na przestrzeni prawie siedmiuset lat cechowała się ona w głównej mierze bezwzględną supremacją niemiecką nad rodzimą ludnością estońską i łotewską. Z drugiej jednak strony wniosła również istotny oraz trwały wkład w ukształtowanie kulturowego pejzażu tej części Europy. Kolejna żyjąca ongi na ziemiach estońskich grupa narodowa to Szwedzi Przybrzeżni (Rannarootslased, Küstenschweden) inaczej Szwedzi Estońscy (Eestirootslased, Estlandssvenskar). Zgodnie z tym pierwszym mianem zamieszkiwali oni u estońskiego wybrzeża zachodniego oraz na przyległych doń wyspach. Stąd też w języku szwedzkim obszar ten nosił nazwę Aiboland, a tym samym tamecznych Szwedów określano potocznie jako Aibofolke lub Eibofolke (Wyspiarze). Na Aiboland (Egeland) składały się na stałym lądzie tereny wokół miasta Hapsal (Haapsalu) wraz z sąsiednim płw. Nuckö (Noarootsi) tudzież m.in. wyspy Dagö (Hiiumaa), Moon (Muhu), Nargö (Naissaar), Odensholm (Osmussaar), Ormsö (Vormsi), Runö (Ruhnu), Rågöarna (Pakri saared) i Ösel (Saaremaa). Były to więc głównie historyczne ziemie Saare-Lääne (Ösel-Wiek). Przybycie na nie ludności szwedzkiej ma związek z chrystianizacją kraju. Źródłowo obecność Szwedów poświadczona jest od 1294. Będąc ludźmi prawnie wolnymi estońscy Szwedzi trudnili się zwykle rybołówstwem, hodowlą bydła i rolnictwem, połowami zwierząt płetwonogich (zwłaszcza na wyspie Ruhnu), a późniejszymi czasy także żeglugą morską. W ośrodkach miejskich częstokroć identyfikowali się z ludnością niemiecką. Na Saremie ludność szwedzka zanikała już w XVII w. W kolejnym stuleciu miała miejsce ekspatriacja części Szwedów Przybrzeżnych z Hiumy; wywędrowali oni na zdobyte na Turkach obszary Noworosji, zakładając tam wieś Gammalsvenskby (Altschwedendorf, Старошведское). Na przełomie XIX i XX w. Szwedzi stanowili 5,6% ludności Haapsalu kreis (Гапсальский уезд). Po uzyskaniu niepodległości (1918) większość pozostała w Estonii. Za Szwedów uważało się wówczas ok. 8 tys. osób (0,7%). Pomiędzy mniejszościami narodowymi lokowało ich to na trzeciej pozycji za Rosjanami i Niemcami. Szwedzi przeważali wśród mieszkańców m.in. wysp Ruhnu i Vormsi. Obok stosunkowo licznych szkół ludowych posiadali gimnazjum działające w Haapsalu. 1943–1944 niemal wszyscy opuścili Estonię z pomocą Czerwonego Krzyża i udali się do Szwecji. Spis ludności 1989 wykazał niespełna 300 Szwedów. Od 1992 funkcjonuje w Haapsalu muzeum poświęcone Szwedom Przybrzeżnym. W estońskiej i szwedzkiej wersji językowej podawane są nazwy miejscowości w gminie Noarootsi (Noarootsi vald, Nuckö kommun). Po Szwedach zostały m.in. lokalne zwyczaje, gwary języka estońskiego, formy budownictwa wiejskiego.

Polacy w Estonii. Początki bytności polskiej na ziemiach estońskich sięgają czasów Stefana Batorego i związane są z prowadzoną z Dorpatu działalnością jezuitów w Inflantach, natenczas wchodzących w skład RON. W XIX w. na tamecznym uniwersytecie kształciło się wielu Polaków z Ziem Zabranych i Królestwa Polskiego. W późniejszych dekadach Polacy przybywali do Estonii w celach zarobkowych, podejmując pracę przy budowie szlaków kolejowych oraz w przemyśle stoczniowym. Pierwsze polskie organizacje powstały w Tartu (1929) i Tallinnie (1930). Rozwinęły one działalność kulturalno-oświatową. Pod koniec lat 30. pracowało w Estonii kilka tysięcy polskich robotników. Zatrudnieni byli przede wszystkim w rolnictwie, a także w przemyśle wydobywczym, zwykle rekrutując się z województw wileńskiego i nowogródzkiego. Część pozostała w Estonii. Po 1945 wielu Polaków wróciło do kraju jako repatrianci. Nowa fala polskiej emigracji zarobkowej miała miejsce w okresie radzieckim (będąc elementem migracji rosyjskojęzycznej). Do Estonii napływali wtedy Polacy zasadniczo z tych samych terenów co przed wojną, teraz składających się na LSRR i BSRR. Zazwyczaj przybywali oni do pracy w kopalniach łupków bitumicznych we Wschodniej Wironii. Ostatni radziecki spis ludności odnotował 3,0 tys. Polaków (1989). Obecnie wedle danych z 2011 liczba Polaków w Estonii wynosi 1,6 tys. Największe skupisko Polaków to miasto stołeczne Tallinn, w którym żyje blisko połowa z nich, oraz wspomniane wyżej przemysłowe tereny na północnym wschodzie kraju (gł. Kohtla-Järve). Mimo polskiej autoidentyfikacji narodowej codziennym językiem dla większości estońskich Polaków jest rosyjski (podobnie jak w innych rejonach b. ZSRR). Przez ustawodawstwo estońskie Polacy ci traktowani są jako ludność napływowa, co skutkuje problemami w uzyskaniu obywatelstwa estońskiego. Ważnymi punktami podtrzymywania polskiej świadomości narodowej są parafie rzymskokatolickie. Działalność prowadzi Związek Polaków w Estonii (Eestimaa Poolakate Selts) z siedzibą w Tallinnie (Kuninga 4). Na uniwersytecie w Tartu prowadzony jest lektorat języka polskiego.

Religia. Estonia jest obszarem z ducha protestanckim oraz luterańskim w obrębie tej gałęzi chrześcijaństwa. Protestantyzm i luteranizm stanowią jeden z głównych czynników decydujących o kulturowej przynależności kraju do Europy Północnej. Od okresu panowania rosyjskiego stosunkowo mocną pozycję ma także prawosławie, na które z różnych pobudek przeszło w XIX w. względnie sporo Estończyków. Przed wojną liczba wyznawców luteranizmu wynosiła 78%, podczas gdy prawosławia 19%. Ogólne tendencje laicyzacyjne ostatnich dekad, silne zwłaszcza w świecie protestanckim, w połączeniu z długotrwale intensywną propagandą antyreligijną okresu radzieckiego doprowadziły do spadku znaczenia religii jako takiej w życiu Estończyków. Dziś wierzący stanowią mniej niż trzecią część populacji, co plasuje Estonię w ścisłej czołówce najbardziej zsekularyzowanych krajów świata. W przypadku luteranizmu z formą religii instytucjonalną utożsamia się wedle różnych obliczeń zaledwie 10–14% ludności, przeważnie Estończyków. Skupia ich Estoński Kościół Ewangelicko-Luterański (Eesti Evangeelne Luterlik Kirik). Terytorialnie EELK podzielony jest na dwanaście jednostek (Ida-Harju praostkond, Järva praostkond, Lääne praostkond, Lääne-Harju praostkond, Pärnu praostkond, Saarte praostkond, Tallinna praostkond, Tartu praostkond, Valga praostkond, Viljandi praostkond, Viru praostkond, Võru praostkond). Odsetek mieszkańców kraju zbliżony, ostatnimi zaś czasy nawet trochę wyższy, wyznaje prawosławie. Na terenie Estonii działają równolegle dwa Kościoły prawosławne. Estończyków grupuje Estoński Apostolski Kościół Prawosławny (Eesti Apostlik-Õigeusu Kirik). EAÕK podlega na zasadzie autonomii Ekumenicznemu Patriarchatowi Konstantynopolitańskiemu (podobnie jak Fiński Kościół Prawosławny). Dzieli się na trzy diecezje (EAÕK Tallinna peapiiskopkond oraz EAÕK Tartu piiskopkond i EAÕK Pärnu ja Saare piiskopkond). Skupia 2,1% ludności. Znacznie większy udział, bo 11,8%, przypada na Estoński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego (Moskva Patriarhaadi Eesti Õigeusu Kirik; Эстонская православная церковь Московского патриархата). Pozostając zgodnie z nazwą w kanonicznej jurysdykcji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (Patriarchat Moskwy i Wszechrusi) zrzesza on głównie przedstawicieli mniejszości rosyjskojęzycznej. Cerkiew rozczłonkowana jest na dwie eparchie. 2011 z eparchii tallińskiej (MPEÕK Tallinna piiskopkond; Таллинская епархия) wykrojona została eparchia narewska (MPEÕK Narva ja Peipsiveere piiskopkond; Нарвская и Причудская епархия). Liczba katolików waha się między 4 a 5 tys. (0,41%). Estonia objęta jest administraturą apostolską (Administratio Apostolica Estoniensis, Amministrazione Apostolica di Estonia; Eesti Apostellik Administratuur). Siedzibą administratury jest Tallinn, a świątynią katedralną tamtejszy kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła (Tallinna Peeter-Pauli katedraal). Parafie rzymskokatolickie działają obecnie w Tallinnie, Tartu, Parnawie, Wałku oraz na terenie obu Wironii, tj. w Rakvere, Narwie, Sillamäe i Ahtme (Kohtla-Järve; kościół filialny w Kiviõli). Przy klasztorach czynne są kaplice. Posługę kapłańską pełnią także księża z Polski. Nabożeństwa odprawianie są przeważnie po estońsku, rosyjsku i polsku. W stolicy kraju istnieje ponadto parafia greckokatolicka (ukraińska). 10 września 1993 Estonię odwiedził Jan Paweł II. Wizyta papieża w luterańskim kraju nie spotkała się z większym zainteresowaniem. Między pozostałymi konfesjami nieco liczniejsi są baptyści (0,41%).

Język. Język estoński (eesti keel) jest językiem ugrofińskim. Wchodząc w skład rodziny języków uralskich, języki ugrofińskie dzielą się na języki fińskie, zwane także zachodniougrofińskimi lub fińsko-permskimi, oraz na języki ugryjskie (gł. węgierski). W obrębie języków fińskich następuje rozpad na dalsze grupy. Jedną (i największą) z nich tworzą języki bałtyckofińskie, do których jako główne należą fiński i estoński. Liczbę użytkowników języków uralskich oraz jednocześnie ugrofińskich ocenia się na 24 mln. Z tego jakieś 10 mln przypada na języki fińskie, w tym 6,5–7,0 mln na bałtyckofińskie (fiński 5,2 mln, estoński 1,1 mln), oraz 14 mln na języki ugryjskie (niemal w całości na węgierski). Najważniejszymi z wszystkich tych języków są zatem węgierski, fiński i estoński; stosunkowo sporą liczbą mówiących, nieco tylko mniejszą od estońskiego, odznacza się ponadto mordwiński (z grupy wołżańskiej języków fińskich). Wiele z pozostałych to języki znikomych liczbowo społeczności na dalekiej północy Rosji, zagrożone wymarciem wraz z postępami asymilacji mówiących nimi ludów. Języki ugrofińskie nie wykazują żadnych powiązań z głównymi grupami indoeuropejskimi (romańską, germańską, słowiańską). Wewnętrzne zaś pokrewieństwo między nimi opiera się na zbliżonej gramatyce (m.in. aglutynacyjność). Bałtofinowie i Węgrzy absolutnie nie są więc w stanie porozumieć się ze sobą przy pomocy własnych języków, dystans jest tu z grubsza ten sam co dla przykładu między Polakiem a Grekiem. Niemniej jednak między językami ugrofińskimi można już nawet na pierwszy rzut oka dostrzec niektóre podobieństwa, takie jak zbliżona intonacja czy pewna ilość wspólnej proweniencji podstawowych słów (nie tylko słynna wśród językoznawców ryba, est. kala, węg. hal). Bez trudu natomiast porozumiewają się Estończycy z Finami. Bliskość ich ojczystych języków da się chyba nawet porównać do tej zachodzącej między holenderskim a niemieckim. Z kolei ostra granica językowa odcina Estonię od obu jej lądowych sąsiadów mówiących językami indoeuropejskimi, czyli od bałtyckiej (vel bałtosłowiańskiej) Łotwy oraz słowiańskiej Rosji. Języki bałtyckofińskie można podzielić na północne (fiński, karelski, wepski, iżorski) i południowe (estoński, wotycki, liwski). Ich zasięg terytorialny był kiedyś znacznie większy niż obecnie. Początkiem naszej ery plemiona bałtyckofińskie, wzmiankowane przez Tacyta jako Fenni, zaludniały rozlegle połacie tej części kontynentu, ulegając z czasem wyparciu bądź asymilacji na rzecz Bałtów od południa lub Słowian od wschodu. Śladowo przetrwali do dziś Iżorowie (Ижорцы) zamieszkują w liczbie kilkuset osób Ingrię (Ingeri; Ингрия, Ижора) inaczej Ingermanlandię (Ingerimaa; Ингерманландия), czyli krainę historyczną na południe od Przesmyku Karelskiego, na terenie której powstał Petersburg. Inny etnos blisko spokrewniony z Estończykami to jeszcze mniej mnodzy Wotowie (Водь), niegdyś zasiedlający pogranicze estońsko-rosyjskie koło miasta Narwa. W rejonie nadmorskiej miejscowości Kolka w Kurlandii na Łotwie żyją Liwowie (Liivlased, Lībieši). Od Liwów pochodzi nazwa historycznej Liwonii (Inflant). Mimo niewielkiego zasięgu terytorialnego języka estońskiego jako języka narodowego wyróżnia się w jego obrębie kilka głównych dialektów. Skupione są one w dwóch konkurencyjnych grupach, północnej i południowej, związanych z oddziaływaniem odpowiednio Tallinna jako centrum politycznego oraz Tartu jako ośrodka kulturalnego. W pewnym stopniu nawiązują one częściowo także do historycznego podziału kraju na Estlandię i Liwlandię. Na bazie dialektu centralnego (keskmurre) grupy północnej, używanego w regionie Harjumaa i na przyległych terenach sąsiednich prowincji, ukształtował się współczesny estoński język standardowy. Grupa południowa zaś traktowana jest niekiedy jako język południowoestoński (lõunaeesti keel, lõunaeesti kiil). Obecna na południowym wschodzie kraju obejmuje dialekty tartu, mulgi, võru i setu. Najważniejszy z nich to võru. Mówi nim ok. 75 tys. osób. Ostatnio uznawany jest za osobny język (võru keel, võro kiil). W rejonach występowania, czyli okolicach miasta Võru, ma status języka regionalnego (m.in. dwujęzyczne tablice informacyjne). Z zaszeregowania na grupy północną i południową wyłamują się narzecza używane wzdłuż wybrzeża na wschód od Tallinna po Narwę, wykazujące silne wpływy języka fińskiego (kirderannikumurre). Słownictwo estońskie przesycone jest zapożyczeniami z języków indoeuropejskich. Za sprawą wielosetletniej dominacji kulturowej szczególnie mocne piętno wycisnął na nim język niemiecki. Germanizmy stanowią aż blisko trzecią część estońskiego wokabularza (włącznie ze słowami z języka szwedzkiego). Nadto pewien w nim udział mają wyrazy pochodzenia bałtyckiego (łotewskie) i wschodniosłowiańskiego (rosyjskie). Charakterystyczna dla alfabetu estońskiego litera Õ wprowadzona została w początku XIX w. Wcześniej fonem ten oddawany był przez Ö. Z przybliżonym brzmieniem samogłosek niewystępujących w języku polskim pozwala zapoznać się transkrypcja rosyjska, np. Йыгева (Jõgeva), Йыхви (Jõhvi), Кярдла (Kärdla), Мыйзакюла (Mõisaküla), Отепя (Otepää), Пылтсамаа (Põltsamaa), Пылва (Põlva), Пярну (Pärnu), Пюсси (Püssi), Ряпина (Räpina), Силламяэ (Sillamäe), Тырва (Tõrva), Тюри (Türi), Выхма (Võhma), Выру (Võru).

Jarosław Swajdo

Estonia, Monografia krajoznawcza, Kielce 2016 (fragment). Visit also www.eesti.pl

TU JESTEM     CYTATY     KSIĄŻKI     CZYTELNIA     GALERIE     VARIA     LINKI     KONTAKT     HOME     projekt i wykonawstwo strony js